zdjęcia: Łukasz Misiuna

W czasach gdy skorupa Ziemi przeżywała rewolucję, zderzając ze sobą dzisiejszą Afrykę z Europą, gdy w zawrotnym tempie milionów lat wypiętrzały się Himalaje, pod dzisiejszym Staszowem w ciepłej, morskiej lagunie drobne ciałka niezliczonych żyjątek osadzając się na dnie, tworzyły coraz grubszą warstwę. 13 milionów lat temu znajdowały się tu klify opadające do ciepłego morza.

Na skutek procesów fizycznych i biochemicznych powstawały pokłady, które dziś możemy oglądać jako skały wapienne i piaskowce w kamieniołomie pod Smerdyną w województwie świętokrzyskim, na Pogórzu Szydłowskim. 

Miocen odegrał znaczącą rolę w procesie kształtowania się terenów Smerdyńskich. Jego początek był niezwykle ciepły. Następnie klimat się ochładzał. Wtedy też żył największy w dziejach, 20-metrowy rekin. Gdy na Śląsku tworzyły się dzisiejsze pokłady węgla, w świętokrzyskim powstawały pokłady wapieni, piaskowców, dolomitów i gipsów.  Dziś pod Smerdyną żyją znacznie mniejsze zwierzęta. Nadal jednak geologiczna historia kształtuje tutejszy świat przyrody ożywionej.

Kamieniołom w Smerdynie

Prawdopodobnie nic wielkiego by się tu nie wydarzyło, gdyby mieszkańcy wsi nie odkryli, że leżący pod ziemią kamień ma specjalne właściwości. Dopóki nie zostanie wykopany, jest dość plastyczny i miękki. Świeżo po wydobyciu łatwo się kroi i tnie na przykład zwykłą piłą. W kontakcie z powietrzem twardnieje. Jest wtedy porowaty, dość kruchy, ale ma właściwości zbliżone do betonu. Dawniej ludzie budowali z niego domy i stodoły. Dziś ma zastosowanie głównie jako kamień ozdobny. Ciekawe jest to, że miejscowi podzielili całe około 3-kilometrowe złoże między siebie. Oznacza to, że tak jak za każdym domem rozciąga się pole gospodarza, tak i każdy gospodarz ma swoją działkę zasobną w ten niezwykły surowiec. Podział funkcjonuje do dziś. 

Nas jednak szczególnie interesuje to, co dzieje się tu ze światem przyrody ożywionej. A świat ten zależy i łączy się właśnie z prehistorią geologiczną oraz współczesnym wykorzystaniem złóż wapieni i piaskowców smerdyńskich. Wydobycie tych skał na powierzchnie wpłynęło bowiem istotnie na świat teraźniejszej przyrody.

Kamieniołom w Smerdynie

Na skutek eksploatacji złoża lokalny krajobraz zmienił się znacznie. Powstało wielkie wyrobisko z malowniczymi odsłonięciami skał o rozmaitych kolorach, fakturach i formach. Wyrobisko miejscami jest bardzo głębokie. Są tu niemal pionowe ściany skał z niezliczonymi makrosiedliskami o różnej ekspozycji na słońce i rozmaitych warunkach wilgotnościowych. Wszystko to, począwszy od warunków geologicznych, przez gospodarcze wykorzystanie po lokalne warunki klimatyczne sprawiło, że kamieniołom w Smerdynie jest miejscem szczególnie cennym przyrodniczo. 

Wyrobisko oraz ściany kamieniołomu porasta roślinność kserotermiczna, ciepło i sucholubna. Panują tu ekstremalne warunki, które są korzystne dla niektórych tylko gatunków. Dłuższy czas spędzony na obserwacjach przyrodniczych pozwoli tu zauważyć nie tylko gatunki rozpowszechnione, ale i wyjątkowe rzadkości. 

Kamieniołom w Smerdynie

Z pewnością należy do nich niejadowity i zagrożony w Polsce wymarciem wąż gniewosz plamisty. Żywi się on głównie drobnymi bezkręgowcami, ale też jaszczurkami, których jest tu bez liku. W pionowych ścianach wyrobiska założyły kolonię jaskółki brzegówki. Cierpliwy i wprawny obserwator może liczyć na spotkanie z przepięknie ubarwionymi żołnami. Te śliczne ptaki, chyba najbarwniejsze w rodzimej awifaunie, do niedawna były prawdziwą rzadkością w naszym kraju. Zakładają swoje kolonie, kopiąc norki w pionowych ścianach lessowych lub innych, wystarczająco trwałych i ciepłych. Ich głównym pokarmem są ważki. W Kamieniołomie w Smerdynie można też spotkać wiele rzadkich i zagrożonych gatunków roślin, które mogą przetrwać tylko dzięki takim ekstremalnie surowym siedliskom. Do największych osobliwości przyrodniczych tego miejsca należy niepozorna roślinka dąbrówka żółtokwiatowa. Rośnie na stanowiskach ciepłych, zasobnych w węglan wapnia. Jest to chwast upraw zbożowych. Spotkać ją można na przydrożach, skrajach muraw kserotermicznych. Jest gatunkiem charakterystycznym dla zbiorowisk około śródziemnomorskich, występujących na podłożu wapiennym. To gatunek synantropijny, pochodzący z zachodniej części basenu Morza Śródziemnego, który wraz z uprawami rozszerzył zasięg na Europę Środkową. W Polsce osiąga północną granicę swojego zasięgu. Należy do elementu łącznikowego śródziemnomorsko-środkowoeuropejskiego. Gatunek ten został umieszczony na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski jako krytycznie zagrożony. 

Rezeda Mała – narażona na wyginięcie

To nie wszystkie wspaniałości kamieniołomu w Smerdynie. Obiekt ten wymaga dalszych badań, ochrony połączonych z wysiłkami społeczności lokalnej w dążeniu do zachowania jego cennych zasobów.

Łukasz Misiuna

Kierownik Działu Przyrody Muzeum Archeologicznego i Rezerwatu Krzemionki

Wiceprezes Stowarzyszenia MOST

Naskalny krajobraz w Smerdynie

Sasanka Łąkowa – narażona na wyginięcie

Kocanki Piaskowe