Krajobraz przyrodniczy, ale też kulturowy i przemysłowy, północnej części województwa świętokrzyskiego w dużym stopniu kształtuje dolina rzeki Kamiennej. Sama Kamienna bierze swoje źródła na pograniczu świętokrzysko – mazowieckiego w okolicach Szydłowca. Potem płynie już przez świętokrzyskie wsie, miasta, łąki i pola aż do Wisły.
Wody rzeki Kamiennej wybrały sobie szczególne z geologicznego punktu widzenia koryto, opływając północne obrzeżenie Gór Świętokrzyskich, rzeźbiąc warstwy geologiczne triasu, jury i kredy (252 – 66 mln lat temu). Można powiedzieć, że Kamienna opływa wszystkie okresy geologiczne w dziejach ziemi od tego właśnie odległego punktu, po warstwy dzisiejsze. W tak długiej perspektywie w skomplikowanej budowie geologicznej okolicy odkładały się rozmaite materiały, które dziś znamy jako złoża glinek, żelaza, wapieni i krzemieni. Wszystkie one były eksploatowane na różnych etapach rozwoju ludzkości od czasów neolitycznych po współczesność.
Te skarby ziemi powstawały na skutek różnych procesów fizycznych, chemicznych i biologicznych. W dużym stopniu ich budulcem są szczątki niezliczonych gatunków i organizmów, które zamieszkiwały te tereny od setek milionów lat.
Ślady tamtych istot licznie odnaleziono w dolinie Kamiennej i są to między innymi tropy dinozaurów, ale też szczątki ryb, mięczaków, roślin, gąbek, ramienionogów, głowonogów, płazińców i obleńców. Takie bogate stanowiska odnaleziono między innymi w okolicach miejscowości Kąty Denkowskie niedaleko rezerwatu Krzemionki.
Najstarszym śladem obecności człowieka w dolinie Kamiennej jest pochodzący z rejonu kamieniołomu Lipnik koło Krzemionek odłupek krzemienny znaleziony wraz z kośćmi słonia kopalnego. Datuje się go na ciepły okres między zlodowaceniami (ok. 150-110/80 tys. lat temu). Jednak ludzie liczniej zaczęli się tu pojawiać po ostatnim zlodowaceniu (od ok. 12 tys. lat temu). Pozostałości obozowisk łowców paleolitycznych odkryto m.in. w rejonie wsi Sudół, Rudka Bałtowska, Ruda Kościelna, Lemierze i w rejonie miasta Ćmielowa.
Dziś Kamienna na odcinku od Ćmielowa do Bałtowa to naturalna, malownicza rzeka płynąca w słabo przekształconym krajobrazie. Pręży tu ona meandry żylastego ciała, przełamuje się przez pokłady skał. W poprzek muskularnego cielska rzeki poukładało się wiele starych wierzb i topól, czasem monumentalnych. Wśród gatunków porastających brzeg znajdziemy topole białe i czarne, olsze czarne, jesiony wyniosłe oraz wierzby i klony jesionolistne. Poprzez ten gąszcz trudno dostrzec rzekę, a płynąc nią kajakiem, rzadko da się zobaczyć otaczające ją łąki, pola, wsie i lasy.
Na tym odcinku znajduje się kilkanaście znaczących stanowisk archeologicznych związanych z pradziejowym górnictwem krzemiennym. Są to między innymi unikalne na skalę europejską ślady osadnictwa i wydobycia w Borowni z okresu od młodszej epoki kamiennej do epoki brązu (od kultury pucharów lejkowatych po kulturę mierzanowicką), stanowisko „Gawroniec” w Ćmielowie. Osada ta stanowiła integralny element funkcjonowania społeczności kultury pucharów lejkowatych, zorganizowanych wokół procesów wydobycia i obróbki krzemienia. Tutejsza społeczność zajmowała się nie tylko wydobyciem krzemienia, ale też jego obróbką, garncarstwem oraz metalurgią miedzi. Jednak głównym zajęciem tej społeczności było rolnictwo, hodowla kóz, świń, owiec i kóz. W tej okolicy znaleziono też cmentarzysko czy kurhan oraz wiele innych śladów bogatej, złożonej i długotrwałej społeczności związanej z krzemieniem pasiastym i jego eksploatacją.
W cieniu znalezisk archeologicznych pozostają walory przyrodnicze tego obszaru. Niesłusznie. Naturalność tutejszego krajobrazu oraz niewielka presja przemysłowa i infrastrukturalna pozwoliły na zachowanie się stanowisk wielu cennych siedlisk przyrodniczych i stanowisk rzadkich i zagrożonych wyginięciem gatunków. W wodach Kamiennej można spotkać między innymi raki szlachetne, głowacze białopłetwe, minogi ukraińskie czy kozy. Występują tu ciekawe gatunki ptaków, między innymi orliki krzykliwe, żołny, dudki, zimorodki, derkacze. Na ciepłych, południowych stokach o podłożu wapiennym zachowała się cenna i zanikająca roślinność muraw kserotermicznych w tym skrajnie nieliczny kosaciec bezlistny, goryczka krzyżowa czy ostnica Jana. W tutejszych lasach rosną obuwiki pospolite i inne gatunki storczyków oraz dzwonecznik wonny i wawrzynek główkowy (który ma tu jedno z dwóch swoich stanowisk w Polsce, w rezerwacie Krzemionki). Szczególnie liczna jest tu populacja rzadkiego, zagrożonego i niejadowitego gatunku węża: gniewosza plamistego. Bardzo bogaty jest świat ciepłolubnych bezkręgowców w tym motyli, ale też prostoskrzydłych, czyli tzw. koników polnych. W starorzeczach występują kumaki nizinne, niewielkie, barwne ropuszki.
To tylko niektóre z unikalnych walorów doliny rzeki Kamiennej na tym krótkim odcinku. W każdej z tych miejscowości (Stoki Duże, Ruda Kościelna, Borownia, Smyków, Podgrodzie, Ćmielów, Bałtów) i ich sąsiedztwie można znaleźć liczne ślady wyjątkowo bogatej historii naturalnej ziemi, historii rozwoju społeczeństw ludzkich oraz historii przemysłowej ciągnącej się tu nieprzerwanie od czasów neolitu do dziś. Wszystko to dzięki różnorodnej budowie geologicznej, z której od zawsze korzystały tu zarówno rośliny, zwierzęta, jak i ludzie.
Obecnie ten fragment rzeki objęty jest ochroną w ramach sieci Natura 2000 jako obszar dolina Kamiennej, Zespół Przyrodniczo – Krajobrazowy „Podgrodzie” oraz jako obszar światowego dziedzictwa UNESCO Krzemionki. Trwają też prace nad utworzeniem Geoparku „Dolina Kamiennej” i Parku Kulturowego Pradziejowego Górnictwa Krzemienia Nad Kamienną.
Dolina Kamiennej z całą swoją różnorodnością, geologiczną, paleontologiczną, przyrodniczą, archeologiczną i przemysłową stanowi jeden z najlepiej zachowanych na świecie przykładów związków historii naturalnej z przemysłową. Z pewnością obszar ten musi pozostać ochroniony i udostępniony turystycznie.
Łukasz Misiuna
Kierownik Działu Przyrody Muzeum Archeologicznego i Rezerwatu Krzemionki
Wiceprezes Stowarzyszenia MOST
ZOBACZ inne odcinki cyklu „EGZOTYCZNE CZY KIELECKIE”
– Nie trzeba jechać do Amazonii…
– Skałki, jary i potoki. Podkarpacka puszcza na Kielecczyźnie
– „Wieś jak z bajki o diable i babie jadze.”
-„Świętokrzyskie Bałkany”. O stepie, który rośnie nad Nidą
– Tu zobaczysz ślady życia ludzi sprzed 4000 lat p.n.e. Z wizytą w Krzemionkach
– Rezerwat Krzemionki – fascynująca historia geologiczna Ziemi
– Dinozaury koło Piekła. Świętokrzyski Park Jurajski pod Sołtykowem i Niekłaniem
